Təbii ki, bu, işin əsas görünən tərəfidir, yazının mövzusu isə tamamilə başqadır. Məqsədim ümumtəhsil müəssisələrimizdə baş verən, həta bəzi hallarda ölümlə nəticələnən neqativ hadisələrin yaranma səbəblərini üzə çıxarmaqdır. Son bir neçə ildə cəmiyyətdə ölkəmizin təhsil sistemi ilə bağlı xeyli mübahisəli diskussiyalar, disputlar aparılır, kütləvi informasiya vasitələrində qərəzli məqalələr yazılır, uşaqların, yeniyetmələrin, gənclərin tərbiyəsi ilə bağlı ortaya çıxan subyektiv və obyektiv məqamlar birbaşa təhsil sistemi ilə əlaqələndirilir. Təhsil sahəsində çalışanlar günahlandırılır, bəzi hallarda onların ünvanına tənqidi, hətta təhqiredici sözlər deyilir. Amma nədənsə heç kəs fikirləşmək və nəticə çıxarmaq istəmir ki, uşağın tərbiyəsində iştirak kompleks xarakter daşıyır və ən azı bir neçə mərhələyə bölünür. Odur ki, baş vermiş bu və ya digər xoşagəlməz hadisədə kimin günahkar olması sualını vermək qeyri-konstruktivdir. Mövzudan uzaqlaşmamaq üçün mübahisəli məqamlara toxunmamağa çalışacağam. Əsas problem cəmiyyətdə təhsillə tərbiyə anlayışlarının qarışdırılmasıdır. Məktəbin əsas qayəsi uşaqlara savad vermək, parlaq gələcəkləri üçün onların bilik bazasını formalaşdırmaq, ondan necə istifadə etməyi öyrətmək və düzgün istiqamətləndirməkdir. Təhsil prosesində tərbiyənin müəyyən elementlərinə ümumiyyətlə toxunulmur, yalnız məsləhət xarakterli yollar göstərilir, şagirdlərlə gözə çarpan naqisliklərin aradan qaldırılmasına xidmət edən maarifləndirici söhbətlər aparılır. Müəllim-şagird münasibətlərində  tərbiyə istiqamətində bəzi işlərin həyata keçirilməsi mümkün olsa da, tədris proqramında bunun üçün xüsusi vaxt ayrılmır. Belə olduğu halda məktəb çərçivəsində baş verən neqativ halların hamısında müəllim heyətini günahlandırmaq, onların cəzalandırılmsını tələb etmək nə dərəcədə məqsədə uyğundur? Sanki müəllim bir dərs üçün ayrılmış 45 dəqiqə ərzində həm tədris, həm tərbiyə işi, həm də ailədə baş verən nöqsanları aradan qalıdırmaqla məşğul olmalıdır. Heç ən yüksək biliklərə və böyük təcrübəyə sahib peşəkar pedaqoqlar da fiziki baxımdan bu məsuliyyətin öhdəsindən gələ bilməzlər. Odur ki, bu mövzunun müzakirəsi zamanı hər kəsi ədalətli və obyektiv olmağa çağırıram.

Məqsədyönlü formalaşma və inkişaf prosesi olan tərbiyənin mahiyyəti şəxsiyyəti yüksək insani keyfiyyətlərlə tərbiyələndirmək, onda nəcib əxlaqi, mənəvi keyfiyyətlər aşılamaq, əməyə, həyata hazırlamaq, estetik və fiziki mədəniyyət, ailə münasibətləri mədəniyyəti formalaşdırmaq, cəmiyyətdə düzgün davranış normalarına istiqamətləndirmək, milli və bəşəri dəyərləri mənimsətmək və bütün bunların tərbiyə olunan şagirdin zehni vəruhi süzgəcindən keçirib onun xarakterinə çevirməkdir. Bu dərəcədə ciddi əhəmiyyət kəsb edən məsələni sırf ümumtəhsil müəssisələri və orada çalışan pedaqoqların adı ilə bağlamaq böyük yanlışlıqdır. Kimsə inkar edə bilməz ki, məktəbəqədər dövrdə uşağı yalnız ailənin tərbiyə sistemi əhatə edir. Bu dövr uşağın, demək olar ki, gələcəyinin bünövrəsi qoyulur. Bu bünövrənin möhkəmliyindən, kobud şəkildə desək, təməlinin qoyuluşunda istifadə olunan materialların keyfiyyətindən çox şey asılıdır. 6-7 yaşadək uşağın aldığı tərbiyə məktəbə getməyə başlayanda bütövlüklə dəyişə bilməz. Bu, mümkün deyil. Əhatəsi uşağın tərbiyəsinə qismən təsir göstərə bilər. O, ya daha da inkişaf edər, ya sadəcə inkişaf yönümünü dəyişər, ya da yeni kollektivin tərbiyə sisteminə qoşula bilər. Məktəb yeni mühit, kollektiv, başqa bir məkan olduğundan uşaq bir çox fərdi vərdişlərindən yayınmaq məcburiyyətində qalır. Fərdiyyətçilik öz atributlarını kollektivçiliyə qurban verməli olur. Əlbəttə ailədə əldə edilən maneralar, ərköyünlük, “istədiyimi edirəm” kimi xüsusiyyətlər ciddi maneələrlə üzləşir.

Uşaqların çoxu təbii olaraq öz fərdi xüsusiyyətlərini saxlamağa çalışırlar, yeni qayda-qanunları, kollektivə münasibətləri qəbul etməkdə çətinlik çəkir, inad göstərirlər. Bəzən də ailədə aldıqları tərbiyənin davamını məktəb şəraitində görmürlər. Ciddi disbalans yaranır. Kimin – müəllimlərin, yoxsa valideynlərin haqlı olub-olmadıqlarını dəqiq anlamır, onların mövqelərini düzgün qiymətləndirməyi bacarmır, valideynlə müəllim arasında çaş-baş qalır ki, bu da əslində təbiidir. Seçim qarşısında qalanda isə uşaq çox zaman valideynin təsiri altında olmağa üstünlük verir. Çünki bu, uşağa tanışdır, təbiidir, doğmadır və ən əsası ona sərf edir, fərdi xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamağa stimul verir. Çünki bu və ya digər zərərli vərdişdən xilas olmaq heç kim üçün asan məsələ deyil. Beləcə, iki tərbiyə üsulu arasında ziddiyyət yaranır. 

Məktəb daha çox təhsillə bağlı olduğundan, bu sistemdə tərbiyə, istər-istəməz, ikinci plana keçir. Əslində belə də olmalıdır. Tədris proqramında təlim-tərbiyəyə xüsusi zaman ayrılmayıb. Kimya və ya fizika dərsində müəllim şagirdlərin tərbiyəsi ilə məşğul ola bilməz. Düzdür, ədəbiyyat, tarix, həyat bilgisi kimi humanitar profilli fənlərin tədrisi zamanı ədəbi qəhrəmanların, tarixi şəxsiyyətlərin timsalında uşaqlara bir çox tərbiyəvi keyfiyyətlər aşılamaq olar. Lakin bu, təlimlə təhsilin paralelliyinə kifayət qədər imkan yaradırmı? Bir vaxtlar təhsil müəssisələrində sırf şagirdlərin tərbiyəsi ilə məşğul olan ictimai təşkilatlar indi yoxdur. Bir daha qeyd edirəm, proqramda tərbiyə işlərinə xüsusi vaxt ayrılmayıb. Uşağı yalnız təhsilə yönəldən amillər mövcuddur. Belə olduğu halda tərbiyə fonunda bilik vermək məsələsi ümumiyyətlə nəzərdən qaçır. Görəsən kimdir müqəssir?! Günahkarı harada axtarmalıyıq?!

Məsələ burasındadır ki, təhsil, təlim, tərbiyə davamlı, zəncirvari bir prosesdir. Burda ən azı üç amil var: valideyn-ailə, məktəb-təhsil və canlı nümunə. Bu halqalardan birində problem varsa, ümumi prosesdə nasazlıq yaranır, zəif halqada “paslanma” prosesi baş verir və bu, bütün sistemin normal funksiyasını həyata keçirməsinə mane olur. 

Bunları sadalamaqda məqsədim təhsil prosesinin kompleks xarakter daşıdığını göstərməkdir. Uşaq məktəbdə vaxtının yalnız 5-6 saatını keçirir. Yola, yeməyə, yatmağa sərf olunan vaxtı da bura əlavə etsək, o zaman ev tapşırıqlarını yerinə yetirmək üçün şagirdin 5-6 saat vaxt qalar. Əlbəttə bunun hamısını şagird tədrisə sərf etsə, onun nə istirahətə, nə mütaliəyə, nə təmiz havada gəzməyə, nə sevimli məşğuliyyətlərinə zamanı qalacaq. Beləcə, biz övladlarımızın əlindən onların uşaqlıqlarını almış olacağıq ki, bu da onlara qarşı böyük haqsızlıqdır. Uşaqlığını istədiyi kimi yaşamayanlar psixoloji travmalı insanlar hesab olunurlar. Bunu alimlər də, pedaqoqlar da, psixoloqlar da təsdiqləyir. Savadlı övlad yetişdirmək hələ cəmiyyətə yararlı insan vermək demək deyil. Belə olduğu halda sutkanın 24 saatından yalnız 5-6 saatını məktəbdə keçirən şagirdin bir fərd kimi, şəxsiyyət kimi formalaşmasını birbaşa məktəbin və müəllimin məsuliyyəti kimi qəbul etmək olmaz. Güman edirəm ki, bu, ədalətsiz yanaşmadır. Dəfələrlə tanıdığım valideynlərə övladlarının tərbiyəsinə gün ərzində nə qədər vaxt sərf etdiklərini soruşsam da, onlar bu suala cavab verməkdə çətinlik çəkiblər. Yalnız bəziləri hərdən 15-30 dəqiqə övladları ilə tərbiyəvi mövzuda söhbətlər apardıqlarını etiraf ediblər.

Bütün bu məqamlara aydınlıq gətirməkdə məqsədim təhsil prosesinin birtərəfli deyil, çoxtərəfli, kompleks olduğunu göstərməkdir. Tərbiyə prosesi çoxçalarlı, dinamik və dəyişkən prosesdir. Bu prosesdə bir tərəfdən sosial-psixoloji, digər tərəfdən pedaqoji əlaqə və asılılıqlar özünü göstərir. Bu əlaqə və asılılıqlar bir-biri ilə sıx surətdə bağlıdır. Onları nəzərə almadan tərbiyə prosesini düzgün təşkil etmək olmaz. İndi valideyn evdə uşağın sırf tərbiyəsinə vaxt sərf etmir. Gündəlik qayğılar - iş, yorğunluq, evə gec gəlmək, gərgin iş mühiti, maddi problemlər buna mane olur. Son nəticədə tərbiyəsinə nə məktəbdə, nə də evdə vaxt ayrılmadığından şagird öz istədiyi kimi, özünü gördüyü kimi formalaşır. 

Yadıma Əlcəzairdə şahidi olduğum bir hadisə düşür. Orada çoxuşaqlı ailələr övladlarını həyətə buraxır, balacalar axşama kimi vaxtlarını toz-torpağın içində, tanımadıqları insanların əhatəsində keçirirlər. Bir dəfə azyaşlı uşaqları niyə nəzarətsiz buraxdıqlarını soruşdum. Eşitdiyim cavab məni çox təəccübləndirdi: “Əgər uşaq həyətdə digərlərinin içərisində özünü qoruyub saxlasa, yaşayacaq”. Başa düşdüm ki, Əlcəzairdə tərbiyə prosesində təbii seçim üsuluna üstünlük verilir. Hər ailənin 6-8 uşağı var və onlardan birinin və ya ikisinin xəstələnməsi, digər uşaqların zorakılığına məruz qalması, təzyiq görməsi valideyni təşvişə salmır.

Belə tərbiyə sistemi, əlbəttə bizi qane etmir və edə də bilməz. Bu, bizim mənəvi dəyərlərimizə, onun milli elementlərinə ziddir. Amma etiraf edək ki, bizdə də tərbiyəyə kifayət qədər vaxt ayrılmır. Valideynlər övladlarının tərbiyəsini yalnız məktəbə həvalə etməklə kifayətlənirlər. Bu isə məsuliyyətdən yaxa qurtarmaqdan başqa bir şey deyil.